Напад савецкіх партызан на вёску Камень у траўні 1944

У ноч з 13 на 14 траўня 1944 года ў вёсцы Камень цяперашняга Валожынскага раёна адбыліся падзеі, якія надоўга ўрэзаліся ў памяць яе жыхароў. У тую ноч савецкія партызаны з брыгады ім. Сталіна і атрада Шастакова атачылі гэты населены пункт і разграмілі пункт Арміі Краёвай (АК), які знаходзіўся ў Камені. У боі загінуў па прынамсі 41 чалавек, у тым ліку 20 мірных жыхароў, а таксама былі знішчаны два самыя вялікія будынкі Каменя - 265-гадовы драўляны касцёл і панскі дом.


Польскі ўмацаваны пункт у в. Камень быў створаны вясной 1944 года па загадзе камандавання Стаўбцоўска-Налібацкай групоўкі АК. Ён складаўся з 1-ай пяхотнай роты 1-га батальёна 78-га палка пяхоты Арміі Краёвай у колькасці каля 100 партызан і двух артылерыйскіх каманд. Камандзірам 1-й роты быў прызначаны малады падхарунжы Юзэф Зуеўскі (пазыўны "Мак").

... Яшчэ ў 1943 годзе палякі-акаўцаў і савецкія партызаны былі саюзьнікамі. Яны праводзілі сумесныя нарады, абменьваліся інфармацыяй, віншавалі адзін аднаго з рознымі святамі. Пры падтрымцы савецкіх партызан 19 чэрвеня 1943 года ў мястэчку Івянец акаўцы напалі на нямецкі гарнізон і ліквідавалі яго ("Івянецкае паўстанне").

Саюзнікі разам змагаліся з гітлераўцамі і падчас блакады Налібацкай пушчы ў другой палове таго ж года (аперацыя "Герман"). Але сяброўскія адносіны паміж імі сталі паступова псавацца восенню 1943 года, калі ў шэрагі АК была закінутая група добра падрыхтаваных афіцэраў-парашутыстаў з Лондана. Сярод іх Былі Юльян Бабраўніцкі ("Клін"), Езехель Лось ("Іква"), Адольф Пільх ("Гура"), Лех Рыдзеўскі ("Гром") і інш. Мэтай гэтых афіцэраў была барацьба за аднаўленне польскай дзяржаўнасці ў межах восені 1939 года.

Адольф Пільх

Гэта моцна ўсхвалявала савецкае мясцовае партызанскае кіраўніцтва, якое лічыла Заходнюю Беларусь неад'емнай часткай СССР. Канчаткова адносіны паміж польскімі і савецкімі партызанамі сапсаваліся з-за таго, што 18 лістапада 1943 года польскім падраздзяленнем ўланаў пад камандаваннем харунжага Здзіслава Нуркевіча («Ноч») былі затрыманыя 10 партызан з атрада № 106 пад камандаваннем Зорына, якія "нарыхтоўвалі прадукты» ў адным з населеных пунктаў Івянецкага раёна. Пасля абяцання больш не праводзіць рэквізіцыі, партызаны Зорына былі адпушчаныя. Але, не выканаўшы абяцанне і падаўшыся ў суседнюю вёску, яны былі расстраляныя ўланамі Нуркевіча ў ваколіцах вёскі Дубнікі Івянецкага раёна.

Пасля інцыдэнту каля в. Дубнікі камандуючы Баранавіцкага партызанскага злучэння генерал-маёр Васіль Чарнышоў ("Платон"), падпарадкоўваючыся начальніку Цэнтральнага Штаба партызанскага руху П. Панамарэнку, стаў таемна рыхтавацца да аперацыі па раззбраенні польскага фарміравання. 1 снежаня 1943 года камандзір Івянецкага партызанскага злучэння палкоўнік Г. Сідарук ("Дубаў"), выконваючы ўказанні Панамарэнкі і Чарнышова, запрасіў 5 польскіх афіцэраў - В. Пархімовіча, Ю. Бабраўніцкага, В. Пелку, К. Мілашэўскага, Е. Лася - на базу савецкіх партызан на нібыта ваенную нараду. Выехаўшы на «нараду, акаўскія афіцэры па дарозе былі абяззброеныя і арыштаваныя савецкімі партызанамі. Адначасова былі акружаны польскія лагеры і раззброеныя акаўцы, якія там знаходзіліся. Падчас гэтых падзей было забіта 10 і атрымала раненне 8 акаўцаў. Усяго 1 снежня 1943 г. было абяззброена больш за 200 акаўцаў. Цудам ў гэты дзень удалося пазбегнуць арышту харунжага Здзіслава Нуркевіча, які ў складзе свайго эскадрону ўланаў, які налічвае 20 чалавек, знаходзіўся за межамі Налібацкай пушчы. Пашанцавала і групе (каля 20 чалавек) польскіх партызан на чале з Адольфам Пільхам, якая здолела выбрацца з акружэння. Праз некалькі дзён гэтыя групы аб'ядналіся ў адзін атрад. Яго камандзірам стаў Адольф Пільх.

Даведаўшыся пра гэта, генерал-маёр В. Чарнышоў 9 снежня 1943 г. накіраваў ліст камандзірам савецкіх партызанскіх брыгад, якія ўваходзілі ў склад Івянецкага партызанскага злучэння, у якім, акрамя ўсяго іншага, паведамлялася: "Загадваю вам сіламі вашых атрадаў увайсці ў названыя раёны і любой цаной знішчыць белапольскую банду". Адольф Пільх, разумеючы, што рана ці позна яго атраду пагражае фізічная ліквідацыя, вырашыўся на адчайны крок - заключэнне сакрэтнага перамір'я з нямецкімі захопнікамі ўзамен на забеспячэнне зброяй.

Партызаны Арміі Краёвай. 1944 г., в. Старынкі (у 3 км ад Івянца)

Узброенае фармаванне А. Пільха размясцілася ў суседніх ад мястэчка Івянец вёсках (Гілікі, Старынкі, Шыкуці, Дудка і г.д.) і на працягу некалькіх месяцаў разраслося да 800 чалавек і ператварылася ў небяспечную сілу для савецкіх партызан.

Даведаўшыся пра тое, што ў вёсцы Камень пачаў дзейнічаць польскі пункт супраціву, камандаванне партызанскай брыгады ім. Сталіна распрацавала і зацвердзіла план па яго знішчэнні. Напад адбыўся ў гадзіну трыццаць ночы з 13 на 14 траўня 1944 года. У ім удзельнічала каля 2000 савецкіх партызан. Яны, дзякуючы выведданым, ведалі практычна ўсе кропкі абароны акаўцаў. Вось што распавёў у 1986 годзе непасрэдны ўдзельнік падзей у в. Камень Лонгін Каласоўскі ("Лонгінус"), партызан эскадрону артылерыі Стаўбцоўска-Налібацкай групоўкі Арміі Краёвай:

«У ноч з 13 на 14 мая 1944 г. я знаходзіўся ў в. Камень, дзе нёс вартавую службу перад казармай ўзвода артылерыі. Было каля гадзіны ночы, калі інспектар Заянчкоўскі прыйшоў да мяне з праверкай. Пасля абмену інспекцыйнымі фармальнасцямі ён адправіўся ў напрамку касцёла, дзе на плябаніі была раскватараваная наша пяхота. Дайшоўшы да агароджы касцёла, ён убачыў, як праз каменную агароджу да цэнтра рухаюцца савецкія партызаны. Ён зрабіў папераджальны стрэл - і ў той жа самы момант праціўнік адкрыў па нашых пазіцыях прыцэльны агонь. У першыя хвіліны бою раптоўнасць тых, хто нападаў прывяла да велізарных страт з нашага боку. У ходзе бою загарэўся касцёл Святых Пятра і Паўла. Мяне параніла ў галаву, але я здолеў дабрацца да ахоўнага дота, адзінага, якім здолела авалодаць наша пяхота. У астатніх трох дотах ўжо знаходзіліся савецкія партызаны. Яны здзейснілі масіраваную атаку на заняты намі дот, але яна ў іх не атрымалася. Разлютаваны бой доўжыўся каля двух гадзін і часта пераходзіў у рукапашны. У доце мы пратрымаліся да канца нападу, адбіваючы атакі савецкіх партызан ... ".

Схема арганізацыі бою па разгроме в. Камень

У выніку бою, згодна з польскімі дадзенымі, быў забітыя 21 акавец. Вось іх імёны: Юзэф Брычкоўскі ("Мшар"), Каспер Бурак ("Каспер"), Вітольд Богуш, Юльян Багдан, Леапольд Далкоўскій, Браніслаў Гансеўскі ("Сверк"), Ежы Гурскі ("Юрэк"), Казімеж Гжыб, Багдан Ігнатовіч , Станіслаў Кандратовіч, Дамінік Ліпніцкі ("Домка"), Павел Макоўскі, Люцыян (Вацлаў?) Марат, Юзэф Мазар, Адам Мазура, Валянцін Мінюх, Канстанцін Паталей, Вінцэнт Скаржынскі, Францішак Сабалеўскі, Бернард Вашкевіч, Юзэф Зуеўскі ("Мак»), Акрамя таго, былі забітыя 20 мірных жыхароў, спалены касцёл, панская сядзіба, якая належала да Другой сусветнай вайны прадстаўнікам роду Яштальд-Гаварко, школа, мноства дамоў і іншыя пабудовы. 

З боку савецкіх партызан страты склалі каля 18 чалавек. Па дадзеных жа савецкіх крыніц, выніковая карціна бою выглядала так: забіты 71 паляк-аковец, 7 ўзята ў палон, захоплены ротны мінамёт, 6 кулямётаў, некалькі аўтаматаў і вінтовак, шмат абмундзіравання.

Аб спаленым падчас нападу драўляным касцёле Святых Пятра і Паўла варта распавесці падрабязней. Ён быў пабудаваны ў 1679 годзе на сродкі тагачаснага ўладальніцы Каменя - Эльжбеты Долмат-Ісайкоўскай. За гады свайго існавання касцёл некалькі разоў рэканструяваўся. У лістападзе 1860 года ў ім пабывалі Марыя і Элодзія Марцінкевічы - жонка і дачка класіка, стваральніка новай беларускай літаратуры і драматургіі, пісьменніка, тэатральнага і грамадскага дзеяча Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча. Не выключана, што бываў у гэтым храме і сам класік. З 1868 па 1907 гг. каменскі касцёл з'яўляўся адзіным дзеючым каталіцкім храмам на ўсю Івянецкую акругу. Усе астатнія касцёлы Івянецкага рэгіёну былі зачыненыя расійскімі ўладамі і пераасвечаныя ў праваслаўныя царквы.

Касцёл Святых Пятра і Паўла ў в. Камень. 1914 г.

Усіх польскіх партызан, якія былі забітыя падчас нападу на Камень, пахавалі на мясцовых могілках. Шасцёра з іх былі пахаваныя сваімі блізкімі ў асобных магілах. Астатнія 15 ляжаць у агульнай магіле. У 1995 годзе па ініцыятыве ветэранаў Арміі Краёвай і іх сем'яў на Каменскіх могілках урачыста быў усталяваны крыж у памяць аб 21-ым загінуўшым акаўцы.

Могілкі ў в. Камень.

 Крыж у памяць аб загінуўшых партызанах АК.

Што тычыцца тых, хто выжыў ў нападзе, то ўжо ў ліпені 1944 года яны апынуліся ў ваколіцах Варшавы, дзе ў складзе Групы "Кампінос» са жніўня па кастрычнік гераічна змагаліся супраць гітлераўцаў у Варшаўскім паўстанні. Зрэшты, гэта ўжо зусім іншая гісторыя ...

Крыніцыі:

1. Adolf Pilch. "Partyzanci Trzech Puszcz". - Warszawa, 1992;

2. Józef Jan Kuźmiński. "Z Iwieńca i Stołpców Do Białegostoku", fragmenty. - Białystok 1993;

3. Сямашка Я. Армiя Краёва на Беларусi. - Мн., 1994;

4. Relacja Longina Kołosowskiego „Longinusa” - żołnierza szwadronu CKM Zgrupowania Stołpeckiego. - Warszawa, 1 IX 1986;

5. Marian Podgóreczny "Żbik". "DOLINIACY". - Warszawa, 2010;

6. Kazimierz Krajewski. Lista żołnierzy AK poległych 13/14 IX 1944 r. w Kamieniu;

7. НАРБ. Ф. 1499, оп. 2, д. 40, л. 194-195. 8. Meldunek polskiego oddziału partyzanckiego, komendant okręgu "L" (Nowogródek), 14.05.1944 (odpis, karty nienumerowane);

9. Raport z działań bojowych Brygady im. Stalina, 17.05.1944 r.

Павел Арлоўскі.