Партызанскі руху падчас ІІ сусветнай вайны з'яўляецца адной з самых міфалагізаваных старонак беларускай гісторыі XX ст. Дзейнасць партызанаў савецкія гісторыкі паказвал як амаль выключна гераічную з'яву. Этнічныя канфлікты, праблемы ўнутры руху і стаўленне партызан да мірнага насельніцтва вельмі часта ігнараваліся. У Налібацкім краі падчас ІІ сусветнай вайны дзейнічала, паводле савейкіх дакументаў, некалькі дзясяткаў тысяч партызанаў. Якім было іх жыццё, мэты і барацьба?
Міфам і рэчаіснасці савецкага партызанскага руху ў Беларусі прысвечаная кніга польска-нямецкага гісторыка Богдана Мусяла, якая некалькі тыдняў таму трапіла на паліцы польскіх кнігарняў. Аўтар прааналізаваў шмат новых, невядомых да гэтай пары дакументаў у беларускіх, расійскіх і нямецкіх архівах. Ён паразмаўляў з сотнямі сведкаў ІІ сусветнай вайны ў Беларусі. Вынікам гэтай працы стала амаль 700-старонкавая кніга.
Пра гісторыю савецкай партызанкі ў Беларусі з гісторыкам Богданам Мусялам размаўляе Дзмітры Гурневіч.
Сп. прафесар, давайце напачатку акрэслім, каго мы называем партызанам?
Б. Мусял: З пункту гледжання міжнароднага і ваеннага права – гэта ўзброеныя людзі, якія ў тыле ворага змагаюцца з гэтым ворагам. Ня кожны, хто хаваецца ў лесе, з'яўляецца партызанам. У лесе хапала і бандытаў, якія часта выдавалі сябе за партызанаў. У партызанаў павінна быць місія змагання, палітычны і ідэалягічны падмурак. Зразумела, што і партызаны вельмі часта паводзілі сябе, як бандыты. Неяк трэба было выжываць, а мірным шляхам здабываць харчаванне ўдавалася рэдка.
"Беларусь - партызанскі край"?
Нядаўна Аляксандар Лукашэнка заявіў, што ў Беларусі ў часы Другой сусветнай вайны дзейнічала каля 600 тысяч партызанаў. Гэта рэальная лічба?
Б. Мусял: Гэта лічба са столі. Нават у савецкіх дакументах Беларускага партызанскага штабу няма гэтых лічбаў. Гэта звычайная прапаганда.
А колькі было сапраўдных партызанаў, якія выконвалі місію, пра якую вы ўзгадалі?
Б. Мусял: У Беларусі падчас вайны было 100 тысяч партызанаў. У розныя перыяды гэтая лічба мянялася. Гэта паказнік з пачатку 1944 году, калі колькасць партызанаў была найбольшай. Так вынікае з дадзеных партызанскага штабу. Але трэба разумець, што і гэта завышаныя дадзеныя, бо на паперы партызанаў было больш, чым у сапраўднасці.
А колькі было прыблізна тых, хто называў сябе партызанам, але насамрэч ім ня быў?
Б. Мусял: Тых, для каго галоўнай мэтай было перажыць вайну ў лесе, было менш, чым партызанаў. Канкрэтных лічбаў мы ня ведаем. Але і савецкія, і нямецкія дакументы, і гісторыі мясцовых жыхароў сведчаць аб тым, што іх было процьма. Яны ўвесь час зь імі канфліктавалі. Былі групы выжывання, якія не ўваходзілі ў структуру савецкай партызанкі. У іх не было зброі, таму пра сутыкненні з немцамі ўвогуле не было гаворкі. Яны жадалі выжыць. А як можна было выжыць у лесе? Для гэта трэба было мець 3 вінтоўкі і некалькі куляў. І так можна было ісці ў вёскі па ежу. Зразумела, што для вяскоўцаў гэта былі звычайныя рабункі. Але для гэтых груп іншай магчымасці выжыць не было. Гэта было зачыненае кола. У сувязі з акупацыяй розныя людзі былі вымушаныя неяк выжываць. Мясцовым жыхарам забаранялася дапамагаць партызанам і габрэям, хаваць іх альбо дапамагаць харчаваннем. За гэта пагражала смяротнае пакаранне. Партызаны ў сваю чаргу патрабавалі дапамагаць, і за адмову таксама забівалі. Тыя, хто бараніўся, былі для партызанаў ворагамі. Людзі былі ў сітуацыі бяз выхаду, бо што б яны не зрабілі, гэта і так быў кепскі выбар. Габрэйскае насельніцтва было ў яшчэ горшай сітуацыі, яны былі па-за законам. Выбар у іх быў такі: альбо мяне заб’юць, альбо я выжыву ў лесе.
Беларусь часта называюць партызанскім краем. На гэтым, між іншым, збудаваная дзяржаўная ідэалогія. Наколькі гэты рух быў магутны і карыстаўся падтрымкай мясцовага насельніцтва?
Б. Мусял: Паводле савецкіх дакументаў з часоў вайны, а не прапаганды, якая пісалася пасля вайны, палова партызанаў на тэрыторыі СССР была ў Беларусі. Паступова гэтая лічба вырасла да 70%, бо многія групы, напрыклад “акружэнцы”, ня мелі на той час пастаяннага кантакту з цэнтрам. Таму гаворка пра Беларусь, як пра партызанскі край, цалкам абгрунтаваная. Але калі хтосьці кажа, што гэта быў добрааховотны рух і што мясцовае насельніцтва яго падтрымлівала, то гэта не адпавядае фактам. Мабілізацыя большасці мясцовых партызанаў адбывалася пад прымусам. Часам ісці ў лес людзей вымушалі дзеянні немцаў. Калі казаць пра мабілізацыю, то яе абвяшчалі па вёсках сярод мужчын, а тых, хто адмаўляўся ісці ў лес, пагражалі расстраляць. Тое самае было і з мабілізацыяй у Чырвоную Армію. Гэтыя людзі ня мелі практычна ніякага выбару. Было вельмі шмат выпадкаў дэзертырства. Кіраўніцтва партызанскага руху ў Беларусі складалася пераважна з прыезджых, мясцовых людзей там было мала. Таму яшчэ ёсць пытанне, ці можна казаць пра беларускі партызанскі рух. Гэта быў савецкі рух.
Партызанскі рух "стварылі" немцы
Першыя спробы стварыць партызанскі рух у 1941 годзе пацярпелі фіяска. Чаму так адбылося?
Б. Мусял: Гэта рабілася вельмі непрафесійна, а мясцовае насельніцтва дапамагала немцам змагацца з гэтымі групамі. У іх уваходзілі пераважна апаратчыкі, людзі з партыі, НКВДысты. Мясцовыя іх проста ненавідзелі, бо яны былі прычынай многіх іхніх бедаў. Немцам удалося вельмі хутка ліквідаваць гэтыя спробы стварыць партызанку. У 1942 годзе адбылася чарговая спроба стварэння партызанскага руху. Але зь дзеяннямі Крамля гэта ня мае нічога супольнага. Пасля таго, як немцы разбілі Чырвоную Армію, дзясяткі тысяч “акружэнцаў” запоўнілі беларускія вёскі. Да іх трэба дадаць дзясяткі тысяч ваенапалонных, якіх немцы вызвалілі. Гэтыя людзі жылі разам з мясцовымі і дапамагалі ім. Інакш кажучы, былі рабочай сілай. Немцы ведалі пра гэтую сітуацыю, “акружэнцаў” яны ўспрымалі як патэнцыйную пагрозу і на пачатку 1942 году хацелі зарэгістраваць гэтых былых жаўнераў ЧА, каб выслаць іх у Нямеччыну на працу. “Акружэнцы” гэтага моцна спалохаліся. Яны лічылі, што немцы іх расстраляюць. Вось тады пачаліся масавыя ўцёкі ў лес. І вось гэта ўжо быў сапраўдны пачатак партызанскага руху. Праўда, немцы не збіраліся іх забіваць. Яны проста разумелі, што такая колькасць людзей у тыле, якія здольныя ваяваць, ды яшчэ і ў лясістых краях, можа быць небяспечнай. Так і пачалі ўтварацца спантанныя партызанскія групы.
А што было ня так у 1941 годзе?
Б. Мусял: Усё рабілася па-аматарску. Да 1934-35 гадоў партызанская вайны была часткай мілітарнай стратэгіі СССР. Рыхтаваліся партызанскія групы, ствараліся сакрэтныя склады зброі. Але потым стратэгія змянілася з абарончай на наступальную. Гэта стратэгія імгненнай вайны Тухачэўскага. Бальшавікі лічылі, што нападаць будзе СССР. Тое, што ён стане ахвярай, ня бралася пад увагу. Калі пачаліся чысткі, то многія з партызанаў, якія прайшлі падрыхтоўку, былі забітыя. Іншыя, такія як Варашылаў, займалі высокія пасады і не маглі арганізоўваць такі рух ад нізоў. У 1941 годзе стварэнне партызанскага руху адбывалася фактычна ад пачатку. У саветаў проста не было традыцыі такога руху, бо не засталося людзей, якія да гэтага былі падрыхтаваныя. Не хапала зброі, зброя была вучэбная, без боепрыпасаў. Гэтыя людзі ня ведалі, як робяцца замахі. І такіх выпадкаў было мноства. Не было мін, выбуховых рэчываў. Не было транспартных самалётаў.
Дык па якім прынцыпе стваралася партызанка, калі не было такой стратэгіі?
Б. Мусял: Былі створаныя партызанскія школы, дзе пасля 2-3 дзён навучання людзей высылалі ў лес. Калі групы ўзначальвалі НКВДысты, то мясцовае насельніцтва не хацела ім дапамагаць. Былі, зразумела, адзінкавыя напады, аперацыі супраць акупантаў. Але пагрозы для немцаў гэтыя групы не ўяўлялі, і яны разбілі іх даволі хутка. Больш было нападаў на мясцовае насельніцтва, на так званых здраднікаў. У адказ на гэта немцы стварылі паліцыю, у якую мабілізавалі мясцовых жыхароў. Па-першае, яны выдатна ведалі ваколіцы. Па-другое, выбіралі найперш з тых, хто пацярпеў ад савецкай улады. А такіх было вельмі шмат. У кагосьці саветы забралі маёмасць, у кагосьці забілі жонку, і, канешне, людзі хацелі за гэта адпомсціць.
А ці былі выпадкі, што мясцовае насельніцтва ішло ў лес добраахвотна, кіруючыся нацыянальнымі і патрыятычнымі памкненнямі?
Б. Мусял: У беларусаў не было патрэбы ісці ў лес. Нямецкая акупацыйная палітыка была прабеларускай. Зразумела, што яна зводзілася да таго, каб разыграць беларускае пытананне насуперак габрэям, палякам, украінцам і рускім. З пункту гледжання тагачаснага беларускага патрыёта, у яго не было ніякай патрэбы змагацца супраць немцаў. Немцы адкрывалі беларускія школы, набіралі мясцовых жыхароў у адміністрацыю. Немцы фактычна гарантавалі развіццё беларускага патрыятызму і нацыяналізму. Нават палякі запісваліся беларусамі, бо так можна было захаваць месца ў паліцыі.
Вы сказалі, што другую хвалю партызанкі стварылі самі немцы. А як гэтым групам удалося наладзіць сувязь з Масквою?
Б. Мусял: Гэты быў складаны працэс. Прасцей гэта ўдавалася партызанам ва Ўсходняй Беларусі. Каля Віцебска была так званая “Суражская Брама”. У партызанаў, якія там дзейнічалі, была магчымасць наладзіць сувязь з Масквою. Гэта былі “акружэнцы”. Было вельмі шмат афіцэраў. Яны ведалі, што калі ня будуць змагацца, калі пойдуць у нямецкі палон, то, паводле савецкіх законаў, стануць здраднікамі. Згодна з дэкрэтам Сталіна з 15 жніўня 1941 году, кожны чырвонаармеец, якія здаваўся ў палон, лічыўся здраднікам. Сем’і афіцэраў за гэта чакала пакаранне. Яны апынуліся закладнікамі. Афіцэры з ваенным досведам разумелі, што яны павінны навязаць сувязь з цэнтрам.
І як гэта ажыцьцяўлялася ў практыцы?
Б. Мусял: Я апісваю выпадак групы Нічыпаровіча. Гэты палкоўнік узначаліў групу і меў намер прайсці лінію фронту. У выніку ён застаўся ў ваколіцах Клічава й праз 2-3 месяцы ўсталяваў кантакт праз савецкіх парашутыстаў. Саветы ведалі, што ў лясах шмат людзей, і намагаліся ўстанавіць з імі кантакт. Нічыпаровіч атрымаў загад заставацца на месцы і ствараць партызанскі рух. Але групам з Налібацкай пушчы, напрыклад, прайсці такі кавалак дарогі было вельмі складана. Кур’еры вельмі часта не даходзілі. А калі і даходзілі, то невядома, што за гэты час магло стаць з групай і дзе яна знаходзілася. Шлях за фронт займаў нават 3 месяцы. Умовай існавання атраду была пастаянная сувязь. Яе можна было мець толькі дзякуючы радыёстанцыі. Партызаны ў Налібацкай пушчы змаглі аб’яднацца ажно ўвесну 1943 году. Але нават атрады бяз сувязі, якія ўзначальвалі афіцэры, удзельнічалі ў баях. Зразумела, гэта былі акцыі па меры магчымасці.
Як яны маглі праводзіць аперацыі да вясны 1943 году, пакуль усталявалася сувязь, калі ў іх не было зброі?
Б. Мусял: Брыгада імя Сталіна, напрыклад, збірала зброю ў лесе. Гэтага хапала на такія-сякія аперацыі, але не на вялікія акцыі. То бок, прасцей было нападаць на 1-2 паліцыянтаў, найлепш мясцовых. Напады на чыгуначныя шляхі былі проста нерэальныя. Не было і выбуховых матэрыялаў.
Наколькі небяспечным для немцаў было тое, што партызаны рабілі ад 1942 году па 1943, да моманту, калі была ўсталяваная сувязь з Масквою?
Б. Мусял: З мілітарнага пункту гледжання, вялікага значэння гэта не мела. Але калі казаць пра акупацыйную палітыку, то пагроза была. Спакой ў тыле быў парушаны. Чыніліся перашкоды ва ўборцы ўраджаю, а гэта рабіла немагчымым зборы для нямецкай арміі. Партызаны палілі маёнткі, піларамы. Але з іншага боку, гэтыя землі былі не настолькі багатыя, каб нямецкая армія адчула праблемы са зборам кантынгентаў. Напоўніцу ўсе жахі вайны адчула мясцовае насельніцтва. Людзі апынуліся паміж молатам і кавадлам. Быць ляяльнымі патрабавалі і немцы, і партызаны, а за нелаяльнасць было смяротнае пакаранне. Партызанскі рух быў для мясцовых жыхароў катастрофай. Вядома, гэта віна ня толькі партызанаў, але і немцаў. Бо яны жадалі лаяльнасці, але не змаглі запэўніць людзям бяспекі.
"Колькасць злачынстваў на ўсходзе Беларусі была большай, чым на захадзе"
Я неаднаразова размаўляў пра партызанскі рух са сведкамі тых падзеяў. Ані разу мне не давялося пачуць пра партызанаў добрае слова. Але, па ідэі, менавіта за гэтых людзей партызаны і змагаліся.
Б. Мусял: Ахова мясцовага насельніцтва не ўваходзіла ў задачы партызанаў. Наадварот. І гэта бачна па дакументах. Саветы самі прызнавалі, што мясцовае насельніцтва ня хоча іх падтрымліваць. Чаму не хацелі? Трэба вярнуцца на некалькі гадоў назад. Возмем усходнюю Беларусь, як некаторыя кажуць, найбольш савецкую частку краіны. Як гісторык, я правёў мноства размоваў. Памятаю, як я пытаўся ў жанчын, як было падчас вайны? Людзі, вядома, пачыналі казаць пра тое, як было цяжка. Але ніхто не пачынаў ад 1941. Гаварылі пра 20-30-я гады, пачыналі ад калектывізацыі. Панаванне бальшавікоў было для іх паласою пераследу, няшчасця, голаду. Яны страцілі свабоду, зямлю. У кагласах яны былі фактычна рабамі на ўласнай зямлі. Частку людзей забілі, а іншых дэпартавалі. Уваходзяць немцы. Па якой прычыне гэтыя людзі павінны змагацца за Сталіна, абараняць НКВДыстаў, партыйных апаратчыкаў, якія столькі гадоў іх пераследавалі? Людзі іх не баранілі. Выключэннем былі камсамольцы-фанатыкі. Мясцовае насельніцтва проста ня мела матывацыі змагацца за бальшавізм. Для іх гэтая сістэма была антыбеларуская і антычалавечая. Калі яны ўжо й ішлі ў лес, то адбывалася гэта збольшага пад прымусам. Лаяльнасць партызаны здабывалі сілай. Калі я пачынаў аналізаваць дакументы пра партызанку на Наваградчыне, то меркаваў, што крайне негатыўнае стаўленне партызанаў да мясцовых было выклікана тым, што мясцовае насельніцтва лічыла сябе палякамі. А саветы, як вядома, мелі антыпольскі комплекс. Але пазьней я заўважыў, што тое самае было і ва Ўсходняй Беларусі. На ўсходзе было нават горш, бо там першапачаткова дзейнічалі больш буйныя атрады й там усё было выпалена як пасля саранчы. Колькасць злачынстваў там была большай, бо большай была і колькасць партызанаў. Мясцовыя вельмі часта не разумелі, што шукалі партызаны ў іх краях? Які быў сэнс гэтага руху? Так было ў Лепелі. Людзі казалі, што чыгуначныя шляхі былі 80 км ад іх і што партызаны ўвогуле там не хадзілі. Мілітарны сэнс гэта мела б тады, калі б ім удалося спыніць пастаўкі. Такія выпадкі, канешне, былі, і тады гэта мела сэнс.
Тым ня менш, вядома, што і мясцовыя ішлі ў партызаны. Гэта былі добраахвотнікі?
Б. Мусял: У Маскве былі дэбаты наконт таго, як прымусіць людзей ісці ў партызаны. Праз афіцыйную мабілізацыю, ці не. Панамарэнка сказаў, што афіцыйную мабілізацыю абвяшчаць нельга, але, па сутнасці, ўсё так і было. Я бачыў дакументы, дзе было напісана, што такі і такі мабілізуецца пад пагрозай смяротнага пакарання. Гэта ня быў добраахвотны рух. Большасць беларусаў ішла туды пад прымусам. Бывала, што ўцякаць у лес людзей змушалі антыпартызанскія аперацыі. Возмем апэрацыю “Герман” у Налібацкай пушчы. Немцы не давалі рады партызанам, таму вырашылі, што трэба выселіць цэлыя вёскі, каб партызанам не было за што жыць. Так ствараліся зоны смерці. Гэта было вельмі папулярным ва Ўсходняй Беларусі. Мясцовых немцы вывозілі у Рэйх, каб мець там рабочую сілу, а партызанам нічога ў выніку не даставалася. Некаторыя людзі ўцякалі ў лес, да партызанаў. Яны баяліся таго, што з імі будзе ў Нямеччыне. Часам да партызанаў беглі нават антысавецкія людзі, бо ў іх не было выхаду. Кожны выбар для беларусаў быў у той час кепскі. Гэта была трагедыя. Не было выхаду, які гарантаваў бы выжыванне.
А ці была ў партызанаў магчымасць, каб схіліць насельніцтва да супрацы і дапамогі?
Б. Мусял: Канешне. Былі такія партызанскія лідары, якія патрабавалі выконваць дысцыпліну, каралі за злачынствы. Польскія партызаны, напрыклад, таксама ж жывіліся дзякуючы людзям. Але ў іх была іншая сістэма. Яны намагаліся ставіцца да людзей па-людску. Вёскі дзяліліся на зоны, каб ня выйшла так, што ў адзін дзень у адну вёску прыходзіць па некалькі партызанскіх атрадаў. Саветы ж ладзілі так званыя “бамбёжкі”. Падчас такіх нападаў яны бралі ўсю маёмасць, напіваліся й нішчылі ўсё навокал. У справаздачах з цэнтру нон-стоп зазначалася, што трэба дбаць пра дысцыпліну, каб па-людску ставіцца да насельніцтва, так. Былі загады не паліць вёсак, не расстрэльваць без суда, была забарона для ўсіх. То бок, цэнтар разумеў праблему і яе маштаб. У Маскве цудоўна разумелі, што партызанскі рух сам ствараў антысавецкія настроі. Але выправіць сытуацыю ў такой масе было вельмі складана.
Але няўжо самі камандзіры не разумелі, што дэмаралізацыя проста зьнішчыць іх атрады?
Б. Мусял: Былі такія, што разумелі. У сваёй кнізе я шмат пішу пра Нічыпаровіча. Гэта адзін з найбольшых поспехаў партызанскага руху ў Беларусі. Яго ідэі партызанскай барацьбы былі абсалютна лагічнымі. Атрад Нічыпаровіча дзейнічаў у ваколіцах Клічава й быў адным з самых баявых. Беручы пад увагу сціплыя магчымасці, яму ўдалося стварыць групу з 2000 чалавек, якая практычна сарвала нямецкую сувязь паміж Мінскам і Воршай. Немцы ўпершыню мелі дачыненне з так добра арганізаванай групай. Нічыпаровіч сядзеў у турме яшчэ ў часы вялікай чысткі. Ён ведаў, што яго чакае, калі ён ня будзе змагацца. Пасля пераходу лініі фронту НКВД правярала яго. Ён некалькі разоў пісаў справаздачы пра тое, што ён рабіў да стварэння групы. Я чытаў 3 яго справаздачы, і яны адрозніваюцца адна ад адной. Вопытны НКВДыст адразу заўважыць, што штосці ня так. Невядома, чым ён займаўся ад лета 1941 да позняй зімы. Гэта “белая пляма”. Я дапускаю, што ён хаваўся.
Нічыпаровіч памёр у Бутырцы, не дачакаўшыся перамогі. За краты ён трапіў у выніку ўнутрыпартыйных разборак. Ці часта здаралася, што партызаны паміж сабою ня ладзілі?
Б. Мусял: Гэта адбывалася пастаянна. Даходзіла нават да бітваў паміж партызанскімі атрадатамі. Біліся за нарабаванае дабро, альбо з-за жанчын. Самагонка лілася ракой, і нагоды заўсёды знаходзіліся.
"За парушэньне дысцыпліны - расстрэл"
А як камандзіры дамагаліся дысцыпліны?
Б. Мусял: Былі такія камандзіры, якія за правіны расстрэльвалі. У Налібацкай пушчы, напрыклад, быў канфлікт паміж савецкімі і габрэйскімі партызанамі. Людзі страшэнна скардзіліся на апошніх, што яны забіраюць апошняе з дому. І Чарнышоў быў за крок да таго, каб расстраляць габрэйскага камандзіра Зорына. Бо яны рабавалі нават тых, хто выжыў у налібацкай бойні і жыў у зямлянках. Але і самі савецкія партызаны ня грэбавалі рабункамі. Яны маглі спаліць вёску, калі лічылі, што яна для іх бесперспектыўная, што там нельга нічога здабыць. У вёсцы Конюхі (цяпер Літва) партызаны пастаянна рабавалі мясцовых, і ў выніку там была створана самаахова, каб бараніцца ад рабункаў. Тады вёску акружылі й знішчылі. Партызаны заўсёды знаходзілі нейкую прычыну. Калі ім не ўдавалася захапіць пастарунак, то яны палілі цэлую вёску. У прынцыпе, яны рабілі тое самае, што і немцы. Быў выпадак, калі немец забіў каханку партызана, дык той так раззлаваўся, што спаліў усю вёску. Партызаны часта палілі мураваныя будынкі, пераважна школы, каб немцы не змаглі там арганізаваць пункты паліцыі. Таму вельмі часта, калі афіцыйна гаворыцца, што немцы знішчылі нейкі будынак, то гэта справа рук партызанаў. Гэта былі прафілактычныя знішчэньні.
А ці магчыма сёння ацаніць узровень дэмаралізацыі партызанскага руху? Гэта быў пранцып, ці выключэнне?
Б. Мусял: Гэта была велізарная праблем. Зразумела, былі і выключэнні. Той жа Нічыпаровіч, хаця і ён быў далёка не святы. Ён таксама здзяйсняў злачынствы, але гэта быў бальшавік, які змагаўся. Калі ён лавіў калабаранта, то адразу яго забіваў. Нічыпаровіч быў эфектыўным партызанам. Ён прыйшоў да высновы, што такія вялікія партызанскія атрады ў тыле ворага бессэнсоўныя. Яго канцэпцыяй былі малыя групы па 100 чалавек са зброяй. Гэтыя групы маюць радыёсувязь, маюць агульную мэту, але дзейнічаюць самастойна. Ён ня бачыў сэнсу, каб палкоўнік кіраваў 100-асабовым партызанскім атрадам. Пасля таго, як яго забралі ў Маскву, ён хацеў пайсьці ў ЧА, на фронт. Ён не хацеў вяртацца ў партызаны. Пісаў Варашылаву, што гэта ня мае ніякага мілітарнага сэнсу, бо зброі яны мелі мала. Немцы маглі іх сцерці ў пыл.
Але партызаны маглі, напрыклад, зьнішчаць чыгуначнае палатно й праводзіць шкодніцкія апэрацыі.
Б. Мусял: Немцы вельмі хутка навучыліся напраўляць пашкоджанні рэек. Каб пашкодзіць чыгунку, найлепш было знішчыць мост, але ў Беларусі іх было няшмат, бо амаль няма вялікіх рэк. Тым больш немцы моцна ахоўвалі гэтыя масты. Каб знішчыць мост, спачатку трэба было разбіць пастарунак, які някепска ахоўваўся. Пашкоджанні рэйкі на 10-20 см немцы рамантавалі вельмі хутка, гэта была простая справа. У іх былі адмысловыя цягнікі, якія імгненна ўсё рамантавалі. Гэта было пытанне 2-3 гадзін, максімальна паўдня. Балючым ударам для немцаў было б знішчэньне чыгуначнага вузла, але ў гарады партызаны не ўваходзілі. У 1943 годзе была вялікая рэйкавая аперацыя. Партызанам даставілі выбухоўку, і ў розных месцах адбыліся сінхронныя замахі. Аперацыя застала немцаў знянацку. Было знішчана каля 300 км чыгуначных ліній. Гэта была сур’ёзная праблема. Немцам трэбы было тэрмінова пастаўляць зброю на фронт і тут раптам знішчаныя рэйкі. Але яны хутка ўсё пачынілі і ўзмацнілі ахову. Праз 2-3 тыдні сітуацыя вярнулася ў норму. Пазней партызанам ужо не ўдавалася паўтарыць гэты поспех.
Не хапіла выбухоўкі?
Б. Мусял: Не. Нямецкая тактыка была такой, каб пакінуць партызанам тэрыторыю, дзе няма чынучаных шляхоў. Там праводзіліся аперацыі па эвакуацыі людзей, каб пакінуць партызанаў ні з чым. Калі глянуць на мапу савецкага партызанскага руху і параўнаць яе зь нямецкай, то гэта выглядае як шахматная дошка. Калі ёсць горад і чыгуначныя шляхі, то яны знаходзяцца ў руках немцаў. Калі для немцаў нейкая тырэторыя няважная, то яна ў руках партызанаў.
А якія дзеянні партызанаў былі для немцаў найбольш балючымі?
Б. Мусял: Чыгуначныя лініі і дарогі былі найбольш балючай стратай. Але трэба браць пад увагу колькасць партызанаў і вынікі. Калі мы параўнаем гэта з Францыяй, дзе партызанаў увогуле не было, то Беларусь для немцаў была кашмарам. Нельга было з Мінска так проста паехаць за 100 км. Можна было ехаць толькі ў складзе вялікай групы. У Францыі такога не было.
Як можна ацаніць эфектыўнасць партызанскага руху ў Беларусі, пастаўленыя задачы і іх выкананне?
Б. Мусял: Трэба браць пад увагу колькасць партызанаў, страты мірнага насельніцтва і шкоду, нанесеную немцам. З мілітарнага пункту гледжання, гэта ня мела вялікага сэнсу. Там была маса партызанаў, а вынікі былі невялікія. Трэба таксама браць пад уваагу страты мірнага насельніцтва. Калі цягам году ў Беларусі ад партызанаў загінула каля 7 тысяч нямецкіх жаўнераў, афіцэраў і чыноўнікаў пры лічбе 100 тысяч, то гэта слабы вынік. Калі б яны забілі столькі па другі бок, то гэта было б для немцаў вялікай стратай. Калі б гэтым 100 тысячам даць зброю, боеапрыпасы, то так, гэта мела б велізарны сэнс. Але саветы не змаглі запэўніць гэтай масе людзей добрага камандаваньня, зброі й харчаваньня. У Маскве былі дыскусіі. Гучалі галасы, што партызанскі рух у такой форме бессэнсоўны. Берыя і НКВД былі прыхільнікамі стварэння малых баявых груп. Яны павінны былі быць добраўзброеныя, добра падрыхтаваныя і мець канкрэтную задачу. І гэта мела б сэнс зь мілітарнага пункту гледжання. Нават Панамарэнка прызнаваў, што партызаны нічога ня робяць і займаюцца пераважна самі сабою. Але ў выніку стратэгія Берыі не перамагла, праўда, маленькія групы ўсё роўна траплялі ў тыл. Іх скідалі з парашутаў альбо яны пераходзілі лінію фронту.
А як выглядала паўстаўка зброі праз лінію фронту?
Б. Мусял: Па-рознаму. Першы самалёт, які прызямліўся з мэтай падтрымкі Нічыпаровіча, увогуле прывёз улёткі. Партызаны былі страшэнна злыя. Гэта быў ліпень 1942 году. Каб мець аэрадром, трэба было яго добра ахоўваць. Такія лётнішчы былі каля Лепеля й Бягомля. Ляталі маленькія самалёты, бо вялікіх у саветаў не было. А колькі можна перавезці біпланам? Некалькі соцень кілаграмаў. Саветы не прадукавалі вялікіх транспартных самалётаў. Пазней амерыканцы пастаўлялі ім свае “Дугласы”. Але гэта была кропля ў моры. Вельмі часта, калі скідалі ў капсулах зброю, то яна разбівалася. Гэта была складаная аперацыя. Трэба было прызямляцца, але і прызямленнне было праблемай.
"Прыпіскі былі нормай і вышэйшае кіраўніцтва пра гэта ведала".
У сваёй кнізе Вы часта параўноўваеце нямецкія і савецкія архіўныя дакументы. І вельмі часта яны кардынальна адрозніваюцца. Хто больш хлусіў?
Б. Мусял: Прыпіскі ў савецкай сістэме былі шырока распаўсюджаныя. Гэта не асаблівасць партызанаў, гэта савецкая асаблівасць. Дарэчы, Чырвоная Армія таксама гэтым займалася. Калі даць веры тагачасным савецкім дадзеным, то партызаны забілі на тэрыторыі Беларусі амаль паўмільёна нямецкіх жаўнераў. Гэта ж уся Армія “Цэнтар”. Але гэта пустыя лічбы, верыць ім нельга. Мне ўдалося пагартаць нямецкія чыгуначныя справаздачы. Яны высылалі зводкі раніцай і пасля абеду. Гэта былі справаздачы з Мінска пра тое, што адбывалася на чыгуначных шляхах, пра замахі. У немцаў не было прычын, каб рабіць гэта дзеля прапаганды. Яны рабілі гэта для ўнутраных тэхнічных мэтаў. Гэта лаканічныя паведамленні. Выбух там і там, пашкоджана 20 см рэек, страт няма. Альбо, напрыклад, міна выбухнула пад лякаматывам, паранены машыніст. Было і так, што міну выкрывалі. Лакаматыў пхаў вагоны, якія былі спецыяльна прызначаныя для выбухаў. І дзякуючы гэтаму стратаў увогуле не было. І на тыя самыя аперацыі ёсць савецкія справаздачы. У савецкіх гаварылася, што ў выніку выбуху знішчаныя два цягнікі й загнінула 200 ССаўцаў. Канешне, былі і страты, але пераважна гэта было прыдумана. Увогуле, калі міна выбухала, то страты ў людзях былі рэдкасцю. Немцы прадпрымалі сур’ёзныя сродкі перасцярогі. Як саветы маніпулявалі лічбамі, добра бачна па бойні ў Налібаках у 1943 годзе. Спачатку ў справаздачах паведамлялася, што ахвяры – гэта 200 паліцыянтаў. Пазней яны сталі немцамі, а лічба вырасла да 400. А насамрэч аніводзін немец тады ня быў забіты. І такіх выпадкаў мора. Прыпіскі былі нормай і вышэйшае кіраўніцтва пра гэта ведала.
А як кіраўніцтва да гэтага ставілася? Ці былі нейкія наступствы для партызанаў?
Б. Мусял: Канешне. Штаб стараўся з гэтым змагацца, высылаў тэлеграмы, праходзілі сустрэчы. Быў выпадак зь Юрыным, які далажыў, што ён ліквідаваў Кубэ. Ён проста першы пра гэта даведаўся і выслаў справаздачу. І за гэта яго выслалі ў Гулаг. Пра прыпіскі я мог бы напісаць дзве чарговыя кнігі. Асабіста я больш веру нямецкім крыніцам, там інфармацыя больш блізкая да рэальнасці. У немцаў не было падставаў хлусіць. Наадварот, яны былі абавязаныя ведаць рэальны стан рэчаў. У немцаў не было магчымасці аднаўляць свае шэрагі, а партызаны маглі. Калі ў баі гінула 250 партызан з 300, то камандзір не пісаў пра рэальныя страты. Ён тут жа праводзіў мабілізацыю і зноў іх было 300. Калі людзі ўцякалі з лесу, то таксама гэтыя страты аднаўляліся мабілізацыяй.
А часта людзі дэзэртыравалі?
Б. Мусял: Так, гэта была масавая зьява. Уцякалі альбо дадому, альбо да немцаў. На Віцебшчыне ў 1942 годзе ў лясах было поўна “зялёных”. Так называлі тых, хто ўцёк ад партызанаў са зброяй і бараніўся ад іх ужо сам у лесе. Яны намагаліся прабіцца праз “Суражскую браму”. Пазней, калі яна зачынілася, то праблема адпала. Дакладных лічба няма і не можа быць. Але можна меркаваць, што праблема была маштабнай, бо ствараліся “особые отделы”, унутранае НКВД, гэта была цэлая разведсетка. Я натрапляў на такія дакументы, з якіх вынікала, што 10-15% партызанаў у атрадзе былі стукачамі. Іх справаздачы датычылі дысцыпліны. Як я ўжо казаў, партызаны ў большасці не былі ахвотнікамі і таму яны часта ўцякалі. За гэта былі сьмяротныя пакаранні для ўсёй сям’і. Немцы ведалі, што сярод партызанаў мала добраахвотнікаў, і часта перадавалі інфармацыю, што калі нехта ўцячэ з лесу дадому, то супраць яго ня будуць прадпрымацца ніякія меры.
А які быў сэнс набіраць гвалтам людзей у лес, калі яны не хацелі змагацца і не мелі такой волі, жадання, імпэту?
Б. Мусял: Па такім жа прынцыпе дзейнічала Чырвоная Армія. Каб дадаваць імпэту, улады выкарыстоўвалі пазытіўную і негатыўную матывацыю. Пазытыўная – гэта патрыятызм, а негатыўная – гэта запалохванне, маўляў, калі ня пойдзеш з намі, то мы цябе расстраляем.
Вельмі часта можна пачуць такое меркаванне, што НКВДысты з Масквы, якіх Сталін выслаў у Беларусь, узначалілі стыхійны партызанскі рух, ліквідаваўшы яго старое кіраўніцтва. Гэта праўда?
Б. Мусял: Такія выпадкі здараліся. Чарнышоў прызямліўся пад Лепелем і ішоў з групай у Налібацкую пушчу. Там партызанскія атрады былі створаныя “акружэнцамі”. Чарнышову ўдалося дамагчыся лаяльнасці. Гэта быў 1943 год, пасля Сталінграду. І шмат хто быў перакананы, што лепш далучыцца. Падпарадкаванне давала магчымасць рэабілітацыі, бо да гэтага часу іх вынікі барацьбы не ўражвалі. Але вельмі часта такія патрабаванні сканчваліся і канфліктамі.
У ліпені 1944 году немцы пакідалі Беларусь. Што адбывалася пасля гэтага з партызанамі?
Б. Мусял: Яны выходзілі з лесу. Тыя, што карысталіся даверам, займаліся ачышчэннем лясоў ад немцаў і польскіх партызанаў, дапамагалі ствараць структуры савецкай улады. А іншых мабілізоўвалі і адпраўлялі на фронт. Гэта былі, пераважна, беларусы. Іх адразу кідалі на першую лінію фронту. Старэйшыя высылалі маладых. Гэта можна параўнаць зь сённяшнім паняццем “дзедаўшчыны”. Старэйшыя лічылі, што маладыя спакойна сабе жылі ў лясах, што ім усяго хапала, а мы, маўляў, увесь час змагаліся.
Партызанскі рух у Беларусі, як вынікае з вашых словаў, ня быў чымсьці выключным. Да гэтага трэба дадаць траўму мясцовых жыхароў. Чаму тады ўлады пасля вайны раскручвалі гэты міт?
Б. Мусял: У Беларусі ў гэты міф маглі ня верыць, а ў Маскве – маглі паверыць. Тым больш, гэта толькі першае пакаленне, а другое і трэцяе гэты міф праглынулі б. У школе не вучылі пра тое, як было насамрэч. Гэта класічная прапаганда. Але чалавек, які лагічна думае, павінен прыйсці да высновы, што лічбы, якія партызаны паведамляюць пра сябе і пра ахвяр з боку немцаў – звычайны міф. Сённяшняя Беларусь – гэта постсавецкая краіна, таму прывязанасць да гэтага міфу зразумелая. Калі б Беларусь была сапраўды беларускай краінай, то яна б адкінула гэты савецкі міф. Бо савецкае – гэта антыбеларускае.
Прыхільнікі гэтага міфу лічаць, што калі яго адкінуць, то беларусам застанецца БКА і СБМ.
Б. Мусял: Гэта міф, выдумка. Вы што, хочаце будаваць сваю свядомасць на фальшы? На гэтае пытанне павінны сабе адказаць самі беларусы, але, на маю думку, лекцыя гісторыі для беларусаў простая – беларусы былі ахвярамі двух таталітарызмаў. І ані саветы, ані нацысты не клапаціліся пра беларусаў. Гісторыя падказвае беларусам, што яны павінны мець сваю беларускую дзяржаву, якая абароніць і паклапоціцца пра кожнага грамадзяніна.
Размаўляў Дзьмітры Гурневіч.
Богдан Мусял нар. у 1960 годзе. Вывучаў гісторыю, паліталогію і сацыялогію ва ўнівэрсітэтах Гановера і Манчэстэра. Працаваў у Нямецкім гістарычным інстытуце ў Варшаве, Інстытуце нацыянальнай памяці Польшчы. Доктар навук, прафэсар Варшаўскага ўнівэрсітэта кардынала Стэфана Вышынскага, кіраўнік кафедры Цэнтральна-Усходняй Еўропы.
No comments:
Post a Comment