Падчас ІІ сусветнай вайны нашы дзяды і прадзеды апынуліся паміж савецкім сярпом з молатам і фашысцкай свастыкай. Колькасць крыві, пралітай на нашых землях, гісторыкі называюць адной з самых вялікіх драмаў у гісторыі чалавецтва. Сваёй дзяржавы, якая б магла стаць у абарону мірнага насельніцтва, у беларусаў не было. У такой сітуацыі даводзілася разлічваць толькі на свае сілы, кемлівасць і адвагу. Прыклад такой адвагі паказала налібачанка Анна Макоўская (Босая), якая ў 1943 годзе вывела з закрытага нямецкага лагера ў Мінску 7 чалавек.
Вязень працоўнага лагера
Зімой 1942 года мяне, маіх сваякоў, суседзяў маладзейшых, вывезлі з нашае вёскі Пруды (Стаўбцоўскі раён) ў Мінск, у працоўны лагер. Была там мая сястра з дзіцем малым, швагра, ягоны брат. Лагер быў у стайні. Каней адтуль прыбралі, трохі гэты будынак падчысцілі і далі нам жытло. Спачатку цяжка зусім было, па тры чалавкі на ложку спалі.
Са мною былі мае сяброўкі з Рудні Пільнянскай, з Прудоў. Усе маладыя дзяўчаты. Давалі нам пропускі, каб мы маглі выходзіць за пост на работу. Раз я працавала каля аэрадрому, другі раз на кухні, яе звалі “рускай кухняй”. Дык, бывала, гналі там палонных салдацікаў. Яны, бедныя, галодныя, кідаліся на сметніцы нават, дзе якую картопліну знойдуць і ядуць. А немцы ім па плячах, па плячах. А тыя енчаць, бедныя.
Праца ў доме гаўляйтэра
Потым на працу вадзілі да немцаў, нейкіх начальнікаў. Казалі нам паліць у пакоях іхных, прыбіраць, вопратку іхную мыць. Раз нас паставіў у шэраг нейкі немяц, каб яго хвароба выкаціла, глядзеў-глядзеў і за мяне, цап. А другі немяц маю прыяцельку выбраў, яна таксама Аня звалася, на год старэйшай за мяне была. Мне ўсяго было 18 гадоў.
Пазваў той немяц нейкага чалавека і ён мне тлумачыць: “- Вы будзеце гэнага чалавека ўхаджаць. Ён у сваім кабінеце будзе пісаць, чытаць, з людзмі сустракацца. А вы будзеце печку паліць, каб яму цёпла было”. Навезлі кучу дроў, дык я іх усё насіла. Гэнаму немцу было мо з 40 гадоў. Францам зваўся, а на дзвярах яго кабінета было напісана, каб не збрахаць, “Рудэль Персік”, ці нешта падобнае. І кажа далей той мужчына: “- Калі будзе ў вас ахвота, то памажэце вунь двум нашым салдатам, вы ім хаця есці прынясеця ўдзень”. Я пагадзілася і ён даў мне два кацялкі. Завялі мяне ў дом гаўляйтэра. Надта ж прыгожы дом быў у Мінску. Потым яго разбілі, дык добра, што мяне ўжо там не было. Паказвае той мужчына пакоі і просіць: “- Прыбірайце, пасцірайце, працы нямнога”. Навучыў мяне, каб я, як прыйду ў той дом, казала “Гутэн тах”. Прывёў у першыя два пакоі. Дык там і чысціць не было чаго. Усё чысценька, хораша. Але работу сваю зрабіла, павымывала ўсё. А яны мне ўжо і цукерак панадавалі, і батонаў. Цэлы звязак прадуктаў навязаў і адзін, і другі. Дык запрашалі яшчэ прыходзіць. Я гэтыя прадукты сястры Гунэфе давала. У яе дзіцятка маленькае было.
Жаданне свабоды
А гляджу і думаю: “Божа, Божа, а нашто ж мне гэта”. Не хацелася там быць. У мяне і хлопец быў, нарачоны, Казік зваўся. Дружыў са мною два гады. Мы ўжо меліся і шлюбам пабрацца. З таго лагеру многа людзей уцякала. Праўда і варочалі многіх назад, лавілі. Але ўсё думаю, Матка Боска, і нам трэба ўцякаць. І я кажу сваім: “- Давайма і мы ўцячом”.
У швагра было 50 манет золатам. Яму бацька даў, калі іх вывозілі ў Мінск. Я ўжо пачала прасіць таго немца Франца, у каторага працавала: “- Пусцеця маю сястру з дзіцем і мужам. Цяжка маленькаму, ён часта хварэе тут, дома лепей будзе”. Ён быў харошы чалавек, разумеў і трошкі гаварыў па-нашаму. Дык ён пагадзіўся памагчы. Я тады пра ўсё швагру расказала: “- Юзік, ён абяцаў памагчы, але я надта баюся, каб хаця вас не ашукаў”. Даў ён мне тыя 50 манет і я занесла іх таму немцу. Ён узяў грошы і кажа: “- Хай выходзяць рана-раненька, каб ніхто не бачыў. Хай уцякаюць”. А мне прыказаў не ісці, каб толькі яны удвох з дзіцем ішлі.
На ноч Юзік з Гунэфаю і малым пайшлі з лагера. Франц той даў пропуск у Сляпянку, там быў іншы лагер. Пераначавалі яны ў Сляпянцы і раненька хацелі ўжо дадому ісці. 120 кіламетраў дарогі. А там, у лагеры, дзе яны жылі раней, яны пакінулі ўсю пасцел, трохі адзежы. Дык нехта гэта пакраў. І немцы ўбачылі, што там пуста. Пачалі шукаць. Дык Франц спалохаўся, што і яму зараз будзе ад сваіх, пазваніў недзе і вярнулі іх назад. Калі ўжо мае вярнуліся, то аддаў мне немяц тое золата, а я ім аддала. Потым яшчэ пайшоў шукаць пасцел пакрадзеную. Кажа: “-Буду судзіць за крадзеж”. Прыжаў аднаго там нейкага мужыка, дык той і аддаў. Потым ён памагаў ім, каб лягчэй было. Дазволіў нам дзіця перахрысціць. Надта яму падабалася, што мы набожныя былі. Святы чалавек быў той немяц.
План уцёкаў
Жылі мы так далей. Шчэ месяц. А людзі, гляджу, усё роўна ўцякаюць. І нашыя таксама бягуць у вёскі. Хто спрытны быў, дык уцякаў. Некаторых ужо і немцы самі выпускалі. А мы далей сядзелі: я, сястра Гунэфа, муж яе Юзік, малое іхнае, брат Юзіка, Франак Мішук з нашай вёскі, Дошчачка яшчэ такі быў, яго мянушка Балайчык была. Шэсць чалавек сваіх і я сёмая.
Быў у нашага Юзіка там нейкі знаёмы, спрытны хлапец. Ён ведаў, што я ў таго начальніка прыбіраюся. І раз кажа мне Юзік: “- Аньця, каб ты прынесла адтуль паперу з пячаткай, дык мы б уцяклі. Ёсць хлапец у нас, які сам усё напіша па-нямецку і нас смела пусцяць”. Я яго нават ані разу не бачыла. Але ж так дадому моцна хацелася і кавалер ест, чакаў жа мяне.
А той немяц і далей працаваў там жа. Ён мне давяраў. Нават ключ даваў ад кабінета і кажа: “- Вы, як будзеце дзе выходзіць, дык кладзеця гэныя ключы вунь дзе во”. І паказваў. А я ўсё цікавала за ім, глядзела, як ён пячаткі падбівае, дзе кладзе потым на стале, дзе папера ляжыць. Быў у яго тоўсты сшытак. Калі рабочыя нейкія прыходзілі, то ён аддзярэ старонку, напіша нешта там і пячатку ставіць.
Небяспека
І аднаго разу я прыйшла на работу, а яго не было ў кабінеце. Гляджу па баках, пуста, няма нікога, цішыня. А на стале і папера, і пячаткі ляжаць. А мне страшна, уся калачуся. Дык я прапаліла стаячок, замкнулася знутры і сяджу сабе ціхенька. Надрала гэтых паперак шэсць штук. Узяла пячатку і хораша панабівала ёй па той паперы. А была я апранутая ў ясёнцы. Была ўжо вясна, але шчэ снег ляжаў. Дык я яе распарола, зрабіла дзіркі знутры ды пазапіхвала тыя паперчыны ў ясёнку. Баялася, каб кішэні не глядзелі перад выхадам і каб не знайшлі. Зашыла потым ясёнку і ціхенька выйшла. Прынесла ў лагер. Там Юзік быў. Які ж ён быў шчаслівы. Выхапіў гэтыя паперы і пабёг да таго хлопца. А быў там Мішук, знаёмы наш, дык ён ажно заплакаў: “- Колькі жыву на свеце, я цябе на забуду, што ты зрабіла. Якая ж ты добрая дзяўчына”. Так мне моцна дзякаваў.
Я жыла ў пакоі з нейкай кабетай. Яе ўсе называлі “манашкай”. Яна мяне ўсё пільнавала, старэйшая была. Такая нейкая падазроная жанчына, Ганьцяй звалася. І была гэта ноч. Я ўстала, усклала на сябе нейкую адзежу троху лепшую і выходзіць збіраюся. І яна ўстала: “-А куды ты ідзеш?”. А нам немцы давалі муку нам за працу. Я і кажу: “ - Пайду на базар, прадам муку, мо якую капейчыну зараблю”. Было яшчэ холадна, не было ў мяне абутку добрага. Усклала я на ногі драўляныя чаравікі, што ў іх на работу хадзіла. Усклала на плечы мех мукі і пайшла, нібыта на базар, каб тая “манашка” не бачыла. Я баялася, каб яна за мной не паляцела, каб не пільнавала мяне. Выйшла я з пакоя, тая Ганя зачынілася, дык я і пацягнулася на двор.
Начныя ўцёкі
Там мяне ўжо чакалі. У іх, пры сабе, і паперы ўжо былі. Юзік падзяліў паміж усімі свае грошы, а аднаму, Дошчачку, не хапіла. А ён, бедны, у нейкай кашулі і куртцы толькі быў. Мне шкода яго стала. Дык яму дала свой швэдар, які там звязала (ён мне яго так і не аддаў потым, а я ж вязала, мучылася). Выйшлі мы на базар, пакідалі муку з мяшкамі і пайшлі ў дарогу.
Ідзе, ідзем, а снегу навокал поўна. А я ў дзяравяніках. Снег да іх усё ліпне, набіваецца, і я ледзь валакуся. Мішук ізноў ледзь не плача: “- А мая ж ты Аньцячка, як жа ты мучаешся, ты ж нам так дапамагла”. Ён тады скінуў з рук пальчаткі скураныя, мае гэтыя чаравікі драўляныя ў бок кінуў і на ногі мае свае пальчаткі насоўвае. Я была ў шкарпэтках і так з тымі пальчаткамі ажно 30 кіламетраў прайшла за Мінск. Я ўжо ім кажу: “ – Хлопчыкі мае, ідзеця, вунь там нейкая хата. Я там адпачну і вас даганю”. Але яны са мной туды пайшлі.
Заходзім у хату, галодныя ўсе, што аж страх. Там гаспадыня была, наварыла нам картоплі, рэдзькі надрала. Я пасля гэтага яшчэ больш стамілася, зусім не магла ісці. Мае гэныя хлопцы ледзь не плачуць: “ – Як жа мы яе кінем, што мы яе бацькам скажам”. Тая кабета знайшла нейкія галёшы і дае іх мне. А я ўжо саўсім далася, ледзь стаяла. Кажу: “- Як во баба дасць мне тут пераначаваць, то я тут астануся”. Дык яны пачалі прасіць: “ – А мая ж ты бабка, даражэнькая, залаценькая, у нас і дакуманты ёсць, пусцеця вы яе на ноч, хай пераначуе, а заўтра як дасцё галёшы, дык яна дагоніць нас”. А гляджу, дык тыя галёшыя завялікія для мяне. Тая баба пачала нейкія шкарпэткі цёплыя шукаць. Мае ўжо пайшлі далей. А я, як з’ела той рэдзькі, то і ўпала спаць на печы.
Па дарозе ў рай
Раніцай устала і бачу, кабета тая ухаджаецца, свіням мяшала, муку апарвала вадою. Потым падыйшла, пачала глядзець тыя галёшы, нейкія анучы панакручвала на насэ, каб тужэй было. Прашу ўжо яе вывесці мяне да брамы.
Дык я выйшла на двор і не іду ў свой бок, але назад у Мінск. А тая жанчына галосіць: “ – А мая ты залатая, а мая ты дзевачка, ты ж назад у Мінск”. Я прашу яе: “ – Дык раскажэця кудою мне ісці і што”. Яна пакіравала мяне за Ракаў і я пайшла. Потым стрэла шчэ адну кабету і яна кажа: “ – Ідзеця проста, нікуды не зварачвайце, там лес будзе, могілкі па левай руцэ і так да Стоўбцаў дойдзіця”.
Я іду-іду, іду-іду, бачу: едзе нейкі на кані і толькі падскаквае. Думаю, што ўсё, вот і па мне. Але ўспомніла, як той казаў у лагеры: “ – Не бойцеся, хоць і немяц сустрэне, вас не зачэпяць”. Спыніўся, глядзець на мяне, на галёшы: “ – Куды вы ідзяцё?”. Потым кажа, што ён польскі легіён. Спытаўся пра дакументы, глянуў, і кажа: “ – Ідзеця”. Паказаў мне дарогу і я пайшла.
Даходжу я да Стоўбцаў, а там нейкі цёмны лес, глянула назад і ледзь не абамлела: воўк ляціць. Я і пацеры пачала гаварыць. Прыгледзелася, дык гэта сабака быў, а за ім ізноў чалавек на кані. Спыняецца і пытаецца: “ – Куды ж ты, дзевачка, ідзеш?”. Я яму адказваю: “ – А мой ты чалавек, а мой ты залаценькі, а мой ты даражэнькі. Гэта ж іду з Мінска ў водпуск, маю дакуманты і не ведаю, куды ісці. Баба была паказала, а я і згубілася”. А ён кажа: “ Я вас завязу дадому, бо тут немцы людзей у вёсцы спалілі”.
Дык ён давёз мяне да нейкай другой вёскі, а там я сустрэла сваю сястру першай стрэчы, Аньку. Як сталі мы адбдымацца, цалавацца, плакала яна, як убачыла мой абутак, а я ізноў была залажыўшы пальчаткі. І другія сваякі там былі. Брат мой Франак быў. Мы баяліся, што нас пачнуць шукаць, дык папалілі ўсе дакуманты. А потым праз Хатаву ішлі, дык сустэрэлі і Юзіка з Гунэфаю, і другіх мужыкоў, што з лагера ўцяклі. Не маглі нацешыцца, што ўжо разам, што стрэліся нарэсьце жывыя і здаровыя. Каб немцы дазналіся, што я зрабіла, дык загналі б на той свет і мяне, і сваякоў. А там ужо праз лес праз 15 кілометраў і Пруды нашыя. Дайшлі дадому, дык мне як рай быў.
Запісаў Дзмітры Гурневіч
Здымкі: Юлія Макоўская - Гурневіч.
No comments:
Post a Comment